Ελεύθεροι Πολιορκημένοι Δ. Σολωμός

Κατά τη περίοδο 1833-1844 ο Σολωμός επεξεργάστηκε το Β΄ σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων. Πρόκειται για έργο που αναφέρεται στη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου και την ηρωική έξοδο των κατοίκων. Είναι γραμμένο σε δεκαπεντασύλλαβο με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία. Μετά το 1845 άρχισε να επεξεργάζεται το ποίημα σε άλλη μορφή,  χωρίς ομοιοκαταληξία. Κεντρικό θέμα και στα δύο σχεδιάσματα είναι η δύναμη της ανθρώπινης θέλησης και η πάλη του ανθρώπου με τους πειρασμούς της φύσης, που γεννούν την αγάπη για τη ζωή και προσπαθούν να αποπροσανατολίσουν τους αγωνιστές.

Απόσπασμα από το Β σχεδίασμα(υπάρχουν 61 αποσπάσματα γραμμένα σε δεκαπεντασύλλαβο και ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία) βρίσκεται  στο βιβλίο των Κειμένων της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Γ΄ Γυμνασίου.

Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι

ΑΠΟ ΤΟ Β' ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ

I

Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει·

λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει.

Τα μάτια η πείνα εμαύρισε· στα μάτια η μάνα μνέει·

στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα καί κλαίει:

«Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τι σ’ έχω γω στο χέρι;

οπού συ μού ΄γινες βαρύ κι ο Αγαρηνός το ξέρει».

II

Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν καί γελούνε,

κι όσ’ άνθια βγαίνουν και καρποί τόσ’ άρματα σε κλειούνε.

................................................................................

Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει,
και μες στη θάλασσα βαθιά ξαναπετιέται πάλι,
π’ ολονυχτίς εσύσμιξε με τ’ ουρανού τα κάλλη.

Και μες στης λίμνης τα νερά, όπ’ έφθασε μ’ ασπούδα,
έπαιξε με τον ίσκιο της γαλάζια πεταλούδα,

που ευώδιασε τον ύπνο της μεσα στον άγριο κρίνο·
το σκουληκάκι βρίσκεται σ’ ώρα γλυκειά κι εκείνο.

Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη·
η μαύρη πέτρα ολόχρυση καί το ξερό χορτάρι.

Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κρένει:
«Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει».

Το ποίημα μελοποιήθηκε από το Γιάννη Μαρκόπουλο. Ακούστε το άκρα του τάφου σιωπή https://www.youtube.com/watch?v=V7NcU8cozho και τον πειρασμό https://www.youtube.com/watch?v=YN8hPpLeQuw

Ολόκληρο το έργο μελοποιημένο μπορούμε να το ακούσουμε στη διεύθυνση https://www.youtube.com/watch?v=hX4-CNAJT2k

Ιστορικά γεγονότα

Παρακολουθήστε τα ιστορικά γεγονότα στο παρακάτω βίντεο https://www.youtube.com/watch?v=UaGbG_ch8wA

Η έξοδος του Μεσολογγίου πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 1826, 10 προς 11, ξημερώνοντας Κυριακή των Βαΐων.

Ανάλυση του ποιήματος

Απόσπασμα 1^ο

Νόημα

                Στο κάμπο επικρατεί νεκρική σιωπή. Αυτό που βασιλεύει, κυριαρχεί είναι η ερημιά και ο θάνατος. Ένα πουλί ,μόνο αυτό, κελαηδάει καθώς έχει βρει ένα σπόρο για να φάει, ενώ αντίθετα η μάνα το ζηλεύει γιατί η ίδια δεν μπορεί να βρει τίποτα να ταΐσει το παιδί της. Τα μάτια των πολιορκημένων έχουν μαυρίσει από την πείνα και τη στέρηση. Σε αυτά τα μάτια ,τα κουρασμένα ορκίζεται η μάνα. Πιο δίπλα ένας Σουλιώτης πολεμιστής, εξαντλημένος από την πείνα και την κούραση, κάθεται παράμερα ,απομονωμένος και κλαίει. Μιλάει στο τουφέκι του, τον πιστό σύντροφο του και του εκφράζει την αδυναμία του. Το τουφέκι έχει γίνει άχρηστο καθώς η πείνα τον έχει καταβάλει και δεν μπορεί να το σηκώσει και να πολεμήσει. Αυτό, όμως, που φαίνεται να τον ενοχλεί περισσότερο είναι ότι ο εχθρός το γνωρίζει.

Στίχοι

 1^ος στίχος Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει

Οι κάτοικοι έχουν εξασθενήσει σε τέτοιο βαθμό που αντί για κίνηση, φωνές , ζωή να κυριαρχεί απόλυτη σιωπή, σαν να βρισκόμαστε σε νεκροταφείο.

Άκρα του τάφου σιωπή αντί για άκρα σιωπή του τάφου: άκρα σιωπή δηλαδή απόλυτη σιωπή και του τάφου σιωπή δηλαδή νεκρική σιωπή συνολικά μπορούμε να πούμε απόλυτη νεκρική σιωπή. Στο σημείο αυτό έχουμε το υπερβατό σχήμα. Το σχήμα αυτό δημιουργείται όταν ανάμεσα σε δυο λέξεις που έχουν στενή  λογική και συντακτική σχέση μεταξύ τους, παρεμβάλλονται μία ή περισσότερες άλλες λέξεις. Έτσι ανάμεσα στο άκρα και το σιωπή παρεμβάλλεται του τάφου. Στο ίδιο κομμάτι άκρα του τάφου σιωπή υπάρχει και το σχήμα της υπερβολής.

Στον κάμπο βασιλεύει: στο στίχο αυτό κυριαρχεί το ρήμα βασιλεύει. Έχει την έννοια της απόλυτης επικράτησης. Ταυτόχρονα εδώ έχουμε και το σχήμα της μεταφοράς.

2^ος στίχος λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει

Ο δεύτερος στίχο έρχεται σε αντίθεση με τον πρώτο. Έτσι στο στίχο αυτό έχουμε συσσώρευση τριών ρημάτων γεγονός που τονίζει το στοιχείο της κίνησης σε αντίθεση με την ακινησία που επικρατεί στο πρώτο στίχο. Αντίθεση υπάρχει και μέσα στον ίδιο στίχο, αυτή τη φορά ανάμεσα στο πουλί και τη μάνα. Λαλεί πουλί ,παίρνει σπυρί: εδώ έχουμε το σχήμα που ονομάζεται ομοιοτέλευτο. Το σχήμα αυτό δημιουργείται όταν διαδοχικές προτάσεις(όπως εδώ) ή στίχοι τελειώνουν σε λέξεις που έχουν την ίδια κατάληξη. Επίσης, έχουμε στην πρόταση λαλεί πουλί το σχήμα της παρήχησης (παρήχηση του λ). Το σχήμα αυτό δημιουργείται όταν παρατίθενται η μία δίπλα στην άλλη λέξεις ομόηχες.

3^ος στίχος Τα μάτια η πείνα εμαύρισε  στα μάτια η μάνα μνέει

Εδώ έχουμε μια οπτική εικόνα που παραπέμπει στις συνέπειες της πείνας. Τα μάτια μαύρισαν από την πείνα, από την στέρηση  ενώ σε αυτά το πολυτιμότερο αγαθό ορκίζεται η μάνα ότι θα αντέξει αυτά που την περιμένουν. Ο όρκος στα μάτια είναι ένας από τους βαρύτερους όρκους. Επίσης, ας αναλογιστούμε πως μέσα από τα μάτια ο άνθρωπος γνωρίζει τον κόσμο. Εδώ μπορούμε να πούμε πως ίσως αναφέρεται στο ίδιο της το παιδί, αν θεωρήσουμε πως ονομάζει με τη λέξη μάτια το παιδί της ( τρυφερή προσφώνηση της μάνας προς το παιδί της, μάτια μου) στο οποίο ορκίζεται να αντέξει για να το φροντίσει.

Στο στίχο αυτό έχουμε επανάληψη της λέξης μάτια. Έχουμε, επίσης στο ίδιο σημείο το σχήμα της επαναφοράς το οποίο δημιουργείται όταν επαναλαμβάνεται η ίδια λέξη ή φράση στην αρχή επάλληλων προτάσεων κι έτσι δύο ή περισσότερες προτάσεις στη σειρά αρχίζουν με την ίδια λέξη ή φράση. Τέλος  τα μάτια η πείνα εμαύρισε είναι μεταφορά.

4^ος στίχος στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα και κλαίει:

Στο Μεσολόγγι βρίσκονται Σουλιώτες. Οι Σουλιώτες ,άξιοι πολεμιστές , ήταν ονομαστοί για τη μαχητικότητα και αγωνιστικότητα τους. Λέγεται , μάλιστα, πως ένας Σουλιώτης άξιζε όσα 20 άλλοι στρατιώτες. Αυτοί ήταν και ο λόγος που το Μεσολόγγι άντεξε την πολιορκία του τόσο μεγάλο διάστημα. Εδώ, λοιπόν, έχουμε την εικόνα του πολεμιστή Σουλιώτη που στέκει παράμερα, απομονωμένος και κλαίει. Κλαίει όχι από φόβο αλλά από πίκρα γιατί η πείνα τον έχει κάνει αδύναμο και δεν μπορεί να πολεμήσει. Κλαίει από περηφάνια γιατί η υπάρχει η θέληση αλλά όχι και η σωματική δύναμη. Το μεν πνεύμα πρόθυμον, η δε σάρξ ασθενής. Αυτό νιώθει ο Σουλιώτης.

5^ος-6^ος στίχος «έρμο ντουφέκι σκοτεινό, τι σ΄ έχω γώ στο χέρι;

Όπου συ μου γινες βαρύ και ο Αγαρηνός το ξέρει»

Στους στίχους αυτούς έχουμε προσωποποίηση. Ο Σουλιώτης ,ο καλός πολεμιστής, ρωτά το τουφέκι του γιατί το έχει στο χέρι( ρητορική ερώτηση) αφού η αδυναμία τον έχει καταβάλει και τώρα του είναι βαρύ και επιπλέον οι εχθροί το γνωρίζουν. Ονομάζει το τουφέκι του έρημο και σκοτεινό(μεταφορά) δηλαδή παρατημένο, δύστυχο. Ο προσδιορισμός σκοτεινό έρχεται να ταιριάξει απόλυτα με τα μάτια που μαύρισαν. Επομένως , το μαύρο χρώμα αντανακλά τη διάθεση των ανθρώπων, την έλλειψη αισιοδοξίας, το σκοτεινό δυσοίωνο μέλλον που τους περιμένει.

Τέλος,  η αναφορά στη λέξη Αγαρηνός μας παραπέμπει στο σχήμα της συνεκδοχής που στη συγκεκριμένη περίπτωση χρησιμοποιείται στο λόγο το ένα αντί για τα πολλά ομοειδή.

Ολοκληρώνοντας το πρώτο απόσπασμα πρέπει να μιλήσουμε για τους δύο πρωταγωνιστές: για την μάνα, που εκπροσωπεί τον άμαχο πληθυσμό αλλά και για το Σουλιώτη που εκπροσωπεί τους πολεμιστές που υπερασπίζονται το Μεσολόγγι. Διαπιστώνουμε πως έχουν κοινά χαρακτηριστικά όπως; Α) και οι δύο πεινούν και είναι εξαντλημένοι. Β) είναι παράμερα στο περιθώριο της ζωής. Γ) έχουν χάσει τις ιδιότητες τους: η μάνα την ιδιότητα της τροφού και ο Σουλιώτης την ιδιότητα του πολεμιστή.

Ο τίτλος που μπορούμε να δώσουμε στο πρώτο απόσπασμα είναι: η πείνα και οι συνέπειες της για τους κατοίκους του Μεσολογγίου. Το ύφος είναι αφηγηματικό, δραματικό, σοβαρό , άμεσο, παραστατικό(όταν μιλά ο Σουλιώτης)η γλώσσα είναι δημοτική και ο στίχος δεκαπεντασύλλαβος με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία. Τέλος στους πρώτους τέσσερις στίχους έχουμε τη χρήση του τρίτου προσώπου ενώ στους δύο τελευταίους τη χρήση του πρώτου προσώπου αφού ο Σουλιώτης μιλά στο τουφέκι του σε πρώτο πρόσωπο.

Απόσπασμα 2^ο

Νόημα

Στο απόσπασμα αυτό, που έρχεται σε αντίθεση με το πρώτο. Βλέπουμε τη φύση  την Άνοιξη, την ομορφότερη εποχή του χρόνου, που όλα αναγεννιούνται, που υπάρχει καλή διάθεση και χαρά. Μπροστά σε αυτό το θαύμα της φύσης, η αγάπη των πολιορκημένων για τη ζωή γίνεται μεγαλύτερη, ενώ η ιδέα του θανάτου μοιάζει ανυπόφορη. Η ομορφιά αυτή λειτουργεί σαν πειρασμός, μια πρόκληση που τους καλεί στη ζωή. Ο θάνατος σε μια τέτοια εποχή πολλαπλασιάζεται και είναι σαν ο άνθρωπος να πεθαίνει όχι μία, αλλά χίλιες φορές. Οι Μεσολογγίτες έχουν να παλέψουν με δύο εχθρούς: έναν εξωτερικό(κακουχίες, πείνα, αρρώστιες, θάνατος) και έναν εσωτερικό που είναι ο ίδιος τους εαυτός. Αυτός τους καλεί να γευτούν τον πειρασμό της Άνοιξης  και του Έρωτα και να συνθηκολογήσουν με τον εχθρό.

Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι νίκησαν καθώς διατήρησαν το ήθος τους επιλέγοντας να παραμείνουν ουσιαστικά ελεύθεροι αν και ήταν πολιορκημένοι.

Στίχοι

Το θέμα του δεύτερου αποσπάσματος είναι η ομορφιά της ανοιξιάτικης φύσης όπως αυτή παρουσιάζεται τον Απρίλιο. Η ομορφιά αυτή καλεί τους Μεσολογγίτες να εγκαταλείψουν τον αγώνα και να απολαύσουν τη ζωή (δεν πρέπει να ξεχνάμε πως σε διάφορες περιπτώσεις τους ζητήθηκε να παραδοθούν και να σώσουν τη ζωή τους και αυτοί αρνήθηκαν).

Η δομή του δεύτερου αποσπάσματος έχει ως εξής : 

1. στίχος 1-2: το θέμα

2. στίχος 3-11: οι εικόνες της φύσης

3. στίχος 12-13: η πρόκληση της φύσης να εγκαταλείψουν τον αγώνα

1. Το θέμα

             Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν καί γελούνε,

            κι όσ’ άνθια βγαίνουν και καρποί τόσ’ άρματα σε κλειούνε.

Στους πρώτους στίχους παρουσιάζεται το θέμα του δεύτερου αποσπάσματος . Ο Απρίλιος και ο Έρωτας χορεύουν και γελούν ενώ όσα άνθη και καρποί γεννιούνται, τόσα άρματα έχουν περικυκλώσει το Μεσολόγγι. Βλέπουμε την αντίθεση ανάμεσα στην αναγέννηση της φύσης και την απειλή του θανάτου. Στους στίχους αυτούς έχουμε επίσης, προσωποποίηση. Ο Απρίλιος και ο Έρωτας χορεύουν και γελούν. Έτσι βλέπουμε τον Απρίλιο, μήνα της Άνοιξης , να συμβολίζει την αναγέννηση και την ομορφιά της φύσης και τον Ερώτα ,να συμβολίζει την χαρά. Απρίλης και Έρωτας είναι πιασμένοι σε ένα χορό ευτυχίας. Τα ρήματα , δηλαδή χορεύουν και γελούνε συμπληρώνουν τη γιορτινή ατμόσφαιρα και δείχνουν την έντονη αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα στο α΄ και β΄ απόσπασμα.

2. Οι εικόνες της φύσης

Τέσσερις εικόνες συμπληρώνουν την ομορφιά της ανοιξιάτικης φύσης.

Α ΄ εικόνα:

            Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει,
            και μες στη θάλασσα βαθιά ξαναπετιέται πάλι,
            π’ ολονυχτίς εσύσμιξε με τ’ ουρανού τα κάλλη.

Από το μικρό βουνό ένα κοπάδι λευκά πρόβατα κινείται και κατεβαίνει βελάζοντας. Φτάνει στην άκρη της θάλασσας και καθρεπτίζεται. Τα πρόβατα βλέπουν το είδωλο τους στην επιφάνεια της θάλασσας. Εκεί, στη θάλασσα ενώνονται όλες οι ομορφιές της φύσης που καθρεπτίζονται και αυτές στο νερό. Τρία στοιχεία της φύσης παρουσιάζονται , η θάλασσα, το βουνό, ο ουρανός.

 π’ ολονυχτίς εσύσμιξε με τ’ ουρανού τα κάλλη. Μεταφορά

 Β΄ εικόνα

            Και μες στης λίμνης τα νερά, όπ’ έφθασε μ’ ασπούδα,
            έπαιξε με τον ίσκιο της γαλάζια πεταλούδα,

            που ευώδιασε τον ύπνο της μέσα στον άγριο κρίνο·

                Μια γαλάζια πεταλούδα φτάνει και αυτή βιαστική στην λίμνη και καθρεπτίζεται στα νερά της , παίζοντας με την σκιά της. Η πεταλούδα αυτή κοιμήθηκε μέσα σε έναν άγριο ευωδιαστό  κρίνο(οσφρητική εικόνα).

που ευώδιασε τον ύπνο της μέσα στον άγριο κρίνο·  Μεταφορά

Γ΄ εικόνα

το σκουληκάκι βρίσκεται σ’ ώρα γλυκειά κι εκείνο

Σε παρόμοια γλυκιά ώρα, ώρα χαράς και ευτυχίας όπως η πεταλούδα, βρίσκεται ένα σκουληκάκι.

Δ΄ εικόνα

            Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη·

            η μαύρη πέτρα ολόχρυση καί το ξερό χορτάρι.

                Στην τελευταία εικόνα που είναι γεμάτη ομορφιά και χάρη, ο ποιητής βλέπει τα άψυχα στοιχεία της φύσης να είναι και αυτά εξαιρετικά. Η ομορφιά της αναγέννησης του φυσικού τοπίου καθηλώνει.

Εδώ πρέπει να επισημάνουμε πως οι τρεις πρώτες εικόνες έχουν κίνηση ενώ στην τελευταία υπάρχει ακινησία.

Ο ποιητής με τις εικόνες που παρουσιάζει,  δείχνει όλα τα στοιχεία της φύσης να πολιορκούν την ανθρώπινη ψυχή και να την καλούν να εγκαταλείψει την αγώνα για να χαρεί της ομορφιές της Άνοιξης.

3. Η πρόκληση της φύσης να εγκαταλείψουν τον αγώνα.

                Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κρένει:
                «Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει».

                Η ζωή χύνεται και μιλά(με χίλιες βρύσες και με χίλιες γλώσσες : υπερβολή, ο ποιητής θέλει να δείξει πόσο δυνατή η επιθυμία του ανθρώπου να ζήσει), λέει στους Μεσολογγίτες να την απολαύσουν, να εγκαταλείψουν τον αγώνα τους και να συνθηκολογήσουν. Την Άνοιξη η ζωή είναι χίλιες φορές πιο όμορφη και επομένως όποιος την εγκαταλείπει σήμερα, είναι σαν να πεθαίνει χίλιες φορές.

                Τον στίχο, που είναι σε εισαγωγικά, τον εκφέρει ο ποιητής. Με τη φωνή του τονίζει την αξία και την σημασία της θυσίας τους.

                            «Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει». Υπερβολή

Ο τίτλος που μπορούμε να δώσουμε στο δεύτερο απόσπασμα είναι:η ζωή σε όλο της το μεγαλείο και η αξία της θυσίας. Το ύφος είναι λυρικό, γλαφυρό,περιγραφικό,στο τέλος δραματικό ενώ η γλώσσα είναι δημοτική και ο στίχος δεκαπεντασύλλαβος με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία.